Artykuły, teksty, opracowania

Lili Elbe (urodzona jako Einar Wegener) jest pierwszą osobą, o której wiadomo, że przeszła SRS, tj. operację korekty płci. Było to w roku 1930 w Dreźnie, na 20 lat przed pierwszym znanym szeroko SRS-em (Christine Jorgensen). Jednak ta operacja bardzo się różniła od tego, co obecnie nazywamy SRS-em. Składała się z kilku operacji, takich jak kastracja, przeszczep jajników oraz macicy. Chociaż niektóre operacje były udane, ostatnia – piąta – przeszczep macicy, najprawdopodobniej spowodowała komplikacje, w wyniku których Lili zmarła. Lili najprawdopodobniej nie była osobą transseksuaalną, ale hermafrodytyczną. A jej śmierć być może była sfingowana...

Duńska prasa poświęciła jej niemal tyle samo uwagi, ile prasa amerykańska w wypadku Christine Jorgensen i jej operacji z 1952 roku. Wydarzenia z tego czasu zostały opisane przez Lili Elbe, w jej autobiograficznej książce Z mężczyzny w kobietę, opublikowanej pośmiertnie. Na jej podstawie w roku 2000 David Ebershoff napisał własną książkę, w której przedstawia fikcyjną historię miłości i przywiązania Einara i jego żony Grety w ciągu sześciu lat, obejmujących okres przed i w trakcie samych operacji. Jest to historia ogromnej miłości i wzajemnego oddania, w najniezwyklejszym małżeństwie lat dwudziestych.

Einar Wegener był spełnionym artystą, pracującym w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze, gdzie spotkał swoją studentkę, emigrantkę z Ameryki, Gretę Waud [w rzeczywistości - Gerda Gottlieb; pobrali się w roku 1904, kiedy Einar miał lat 22, a Gerda 19]. Greta pochodziła z majętnej rodziny z Pasadeny, i opisywana jest jako kobieta niezależna, energiczna, z pasującymi do Danii blond włosami, oraz twardym Zachodnim podejściem do życia. Z drugiej strony Einar opisany jest jako wstydliwy, drobny, blady, ale utalentowany malarz. W rozdziale otwierającym opowieść widzimy Gretę malującą portret divy operowej, Anny, która jednak nie może przyjechać i pozować. Nie mając innego wyjścia Greta pyta Einara czy nie mógłby on ubrać jedwabnej sukienki Anny, jej pończoch i butów, tak by mogła skończyć malować detale koronki i pończoch. Einar zgadza się niechętnie, ale wkrótce odkrywa, że lubi uczucia, które nagle go opanowały. „Sukienka była luźna wszędzie poza rękawami, i odczuwał w niej ciepło i wrażenie zanurzenia, tak jakby w ciepłym letnim morzu”. Tak narodziła się Lili – jak nazwała ją Greta.

Równolegle do szczegółowych opisów życia w Kopenhadze oraz poprzedniego małżeństwa Grety z Teddym, umarłym z przepicia, dowiadujemy się o szacunku i oddaniu Grety jej nowemu małżeństwu z Einarem [w rzeczywistości oczywiście było to pierwsze małżeństwo dla obojga]. Wciąż jednak pojawia się Lili, zachęcana przez Gretę, która uwielbia ją malować. Greta pomaga Lili wyszukiwać ubrania, które pomogą jej funkcjonować bez zbędnych sensacji w ramach duńskiego społeczeństwa. Udaje im się obu łatwo to osiągnąć, a Lili jest przedstawiana jako kuzynka Einara, pochodząca z Jutlandii. [w rzeczywistości Einar, jako Lili, rzeczywiście często prezentował się otoczeniu, mówi się także, że częściej brano go za kobietę przebraną za mężczyznę niż biologicznego mężczyznę; Gerda przedstawiła wielu znajomym Einara jako jego własną siostrę, i nigdy nie spowodowało to żadnych reperkusji; co więcej, podobno Einar otrzymywał propozycje małżeństwa z różnymi mężczyznami na długo przed zmianą płci].

W końcu Lili poznaje Henrika, swoją pierwszą „kobiecą” miłość. Z jakiegoś powodu Einar i Lili to dwie odrębne osobowości, nie uznające nawzajem swojego istnienia. Dopiero w tym momencie Einar ujawnia swoje dzieciństwo i ówczesne pasje, a także uczucie do Hansa, przyjaciela z dzieciństwa. Tak więc Greta, ta sprawczyni, odnajduje Hansa i zachęca go do przyjazdu z Paryża, gdzie handluje dziełami sztuki [źródła nie podają czy to prawdziwa historia]. Greta sprzedawała malowane przez siebie portrety Lili, więc może się wydawać, że w zwróceniu się do Hansa grały rolę jej własne niższe motywy, ale wciąż i wciąż dowodzi swojej miłości do Einara. Jej dokonania artystyczne przekroczyły już osiągnięcia Einara, i w końcu oboje przeprowadzają się do Paryża, aby jeszcze bardziej pomóc jej karierze [w rzeczywistości Einar otrzymał kilka znaczących nagród w świecie sztuki, lecz sława Gerdy przyćmiła jego dokonania - przeprowadzka do Paryża ma miejsce w roku 1912]. Greta staje się bardzo znana w paryskich kręgach artystycznych, a jej portrety Lili być może są głównym powodem typowego image’u lat dwudziestych – szczupłego podlotka o małym biuście [co ciekawe, malowane przez Gerdę portrety kobiet z hipnotyzującymi oczami w kształcie migdałów przyniosły jej sporą sławę, aż do momentu w którym - około roku 1913 - odkryto, że wszystkie te portrety były w istocie portretami Einara jako kobiety; po tym odkryciu przez całe lata 20. i 30. Einar często pojawiał się publicznie jako kobieta i główna modelka Gerdy]. W tym momencie Einar próbuje rozwiązać konflikt swoich osobowości, a Greta zabiera go do specjalisty rentgenologa – który nie odnajduje żadnych nieprawidłowości – zaś jej brat Carlisle zwraca się pewnego amerykańskiego lekarza w Paryżu, który proponuje przeprowadzenie lobotomii. Jest to już okres, w którym Einar całkowicie uważa się za kobietę uwięzioną w męskim ciele. Greta, wierząc w to bez zastrzeżeń, na własną rękę odszukuje doktora Bolk, który prowadzi Miejską Klinikę dla Kobiet w Dreźnie. Bolk twierdzi, że był świadkiem podobnego przypadku w Niemczech. Posiada pewne rozeznanie co do przypadków hermafrodytyzmu, i czuje, że może pomóc Einarowi stać się kobietą, którą ten pragnie być.

Szczęśliwie Einar z pomocą Grety dokonuje odpowiedniego wyboru, i wyjeżdża do Drezna, gdzie zostaje przyjęty do kliniki doktora Bolk jako „duńska dziewczyna” [w rzeczywistości przypadkiem Einara/Lily zajął się doktor Magnus Hirschfeld - skądinąd znane nazwisko - w Berlinie, następne operacje przeprowadzał doktor Warnekros, faktycznie w Dreźnie; pierwsza operacja miała miejsce w roku 1930]. Przyjmuje tam imię Lili Elbe, zainspirowany widoczną z okien kliniki rzeką Elbą (Łabą). Zdrowie Einara ciągle się pogarsza, ze względu na wewnętrzne miesięczne krwawienia i częste krwotoki z nosa. Z pomocą doktora Bolk przechodzi kastrację, rekonstrukcję warg sromowych oraz dokładne badanie podbrzusza, które odkrywa niedorozwinięte jajniki, co potwierdza jego/jej interseksualność [w rzeczywistości drezdeński lekarz obecny przy operacji twierdził, że faktycznie odkryto w organizmie Einara/Lili narządy zarówno męskie, jak i żeńskie]. Jej druga operacja składa się z transplantacji jajników od dziewczyny umierającej w wyniku ciężkiego urazu brzucha. Po trzech miesiącach spędzonych w klinice operacje zdają się odnieść sukces, jednak ciągle obecny jest silny ból, prowadzący do konieczności zażywania kokainy i morfiny [w rzeczywistości Lili przeszła serię pięciu operacji - pierwsza to usunięcie męskich genitaliów, druga to przeszczep jajników pobranych od 26-letniej dziewczyny, trzecia i czwarta to usunięcie tego przeszczepu z powodu jego odrzucenia oraz innych komplikacji, piąta to próba przeszczepu macicy - aby umożliwić Lili zostanie "prawdziwą matką"; ostatnia operacja doprowadziła do powikłań na tyle poważnych, że prawdopodobnie spowodowały śmierć Lili w roku 1931]. Mija rok, i Greta nagle orientuje się, że po raz drugi w życiu zostanie wdową, ponieważ Lili przyjmuje oświadczyny Henrika – który wkrótce wyjeżdża do Ameryki. Król udziela im rozwodu i daje możliwość legalnej zmiany imienia i nazwiska, jednakże nie zgadza się na ogłoszenie Einara zmarłym. Greta również w końcu przyjmuje oświadczyny Hansa, przed którymi opierała się przez wiele lat będąc poślubioną Einarowi.

Lili wraca do kliniki na swoją trzecią operację, którą w książce ma być przeszczep macicy – jednak operacja kończy się niepowodzeniem z powodu odrzucenia przeszczepu. Wydaje się, że Lili żyła jeszcze półtorej roku po tej operacji, nie mogąc jednak już nawiązać kontaktu z Henrikiem, będącym w Ameryce. [W rzeczywistości, po unieważnieniu przez króla Danii małżeństwa Gerdy i Lili w październiku 1930 roku oraz otrzymania przez Lili nowych dokumentów jako kobieta, Gerda wyszła za mąż za wspólnego przyjaciela Nano Porta; Lili rzeczywiście przyjęła oświadczyny nieznanego nam mężczyzny, z zamiarem wyjścia za niego jak tylko "będzie mogła być matką"].

Wiedząc, że to całkowita fikcja, trzeba odczytywać tę historię jako opis stanu umysłu Lili, nie zaś prawdziwych wydarzeń. Najbardziej poruszającymi w tej książce, oprócz samej fabuły, są dźwięki i obrazy tętniącego życiem duńskiego portu, oraz warunków życia w tamtych czasach, poetycko opisywane przez osobę piszącą po raz pierwszy.

W rzeczywistości Lili Elbe była pierwszą osobą z w miarę dokładną dokumentacją medyczną swojego przypadku; współcześnie podejrzewa się, że od urodzenia mogła być kobietą dotkniętą syndromem Klinefeltera lub inną nieprawidłowością genetyczną - z pewnością był/była osobą interseksualną, hermafrodytyczną; większość warunków interseksualności odkryto i opisano dopiero po śmierci Einara/Lili, trudno więc mieć pewność w jej szczególnym przypadku; zwraca uwagę również ta wczesna metoda korekty płci polegająca na pełnym przeszczepieniu żeńskich narządów płciowych, od czego współczesna SRS różni się w sposób zasadniczy; Lili Elbe została po śmierci pochowana na cmentarzu w Dreźnie - od momentu operacji porzuciła malowanie, uważając, że było to coś co robił tylko Einar, zaś jego prace do dziś można zobaczyć w duńskim Muzeum Sztuki w Vejle; informacje o życiu Einara/Lili zaczerpnięto z Wikipedii oraz Transsexual, Transgender, and Intersex History.

opracowała Zzuzzu